هدف از اين مرحله از تدوين پروپوزال، استفاده و بيان تجربيات ساير محققين در زمينه موضوع تحقيق جهت بهبود روند تحقيق، اجتناب از دوباره کاري و تصميم گيري مبتني بر واقعيات و اطلاعات مي باشد. منظور از «متون» در واژه «بررسي متون»، کليه منابع اطلاعاتي (از قبيل کتاب، مجلات يا ژورنال ها، بانک هاي اطلاعاتي و ...) در زمينه موضوع تحقيق مي باشد.
در اينجا ابتدا به ضرورت و اهميت بررسي متون در تدوين پروپوزال هاي پژوهشي مي پردازيم. قبل از آن بايد به اين نکته توجه نمود که هر چند بررسي متون خود يک بخش مجزا در پروپوزال بوده و معمولاً پس از بخش بيان مسأله نوشته مي شود، ليکن انجام بررسي متون (يا بهتر است بگوييم جستجو در منابع اطلاعاتي) خود در تدوين بخش هاي مختلف پروپوزال و حتي در تدوين گزارش يک پژوهش يا نگارش مقاله حاصل از يک تحقيق نيز نقش اساسي دارد. فلذا ذيلاً به اهميت و ضرورت جستجو در منابع اطلاعاتي مي پردازيم:
1- يافتن موضوع تحقيق: بسياري از محققان براي يافتن موضوع پژوهش در زمينه رشته تخصصي خود از جستجو در منابع استفاده مي کنند. پيشنهادات ساير محققين در زمينه تکرار پژوهش هاي خود، تغيير زاويه ديدگاه محقق نسبت به يک شکل، در نظر گرفتن عوامل ديگر مؤثر بر موضوع تحقيق و ... مي تواند در اين زمينه بسيار راهگشا باشد.
2- اجتناب از دوباره کاري: غير از بررسي متون يا جستجو در منابع اطلاعاتي هيچ راهي براي پي بردن به اينکه آيا موضوع مورد انتخاب يک محقق، تکراري است يا خير؟ وجود ندارد.
البته موضوع تکراري بودن يک پژوهش، امري بسيار سهل و ساده نيست. به عبارت ديگر نمي توان به صرف اينکه يک مطالعه مشابه پژوهش مورد نظر يک محقق در يک کشور ديگر در چهار سال پيش انجام شده اين پژوهش را تکراري قلمداد نمود. بنابراين موضوع دوباره کاري در پژوهش امري نسبي است که در شرايط و موقعيت هاي مختلف نياز به تصميمات متفاوت و مقتضي دارد. اما توجه به محورهاي ذيل مي تواند راهنماي خوبي براي محققين در زمينه تصميم گيري در مورد دوباره کاري و اجتناب از آن باشد:
الف) توجه به مؤلفه حجم نمونه: مؤلفه حجم نمونه معمولاً یکی از مؤلفه های مهم در زمینه تعمیم نتایج یک مطالعه به جوامع مختلف می باشد. از آنجا که حجم نمونه با توان آزمون های آماری رابطه مستقیم دارد (حجم نمونه بالاتر منجر به توان بالاتر آزمون های آماری می گردد و بالعکس) فلذا اگر در مطالعات تحلیلی یا مداخله ای با حجم نمونه نسبتاً پایین نتوانند رابطه بین متغیر (های) مستقل با پیامد مطالعه پیدا نمایند، به علت توان پایین آزمون های آماری، تکرار مطالعه با حجم های نمونه بالاتری می تواند توجیه داشته باشد.
ب) توجه به تفاوت ويژگي هاي نمونه هاي مورد مطالعه: يکي از مؤلفه هاي مهم مؤثر بر قابليت تعميم نتايج يک مطالعه به ساير جوامع، مشابهت ويژگي هاي مختلف نمونه هاي مورد مطالعه (study subjects) به خصوص ويژگي هايي که بر روي پيامد مطالعه تأثيرگذار است، مي باشد. به عنوان مثال اگر هدف يک مطالعه تعيين رابطه بين مصرف سيگار و وقوع سکته قلبي در بالغين در يک جامعه با شيوع بالاي مصرف سيگار باشد، نتايج اين مطالعه را نمي توان به يک جامعه با شيوع نسبتاً پايين مصرف سيگار، يا يک جامعه دانشجويي تعميم داد. فلذا تکرار اين مطالعه در ساير جوامع دوباره کاري پژوهش محسوب نمي شود. در پژوهش هاي علوم پزشکي، متغيرهاي مهم مرتبط با ويژگي هاي نمونه هاي مورد مطالعه عبارتند از: توزيع سني، توزيع جنسي، تفاوت هاي ژنتيکي، قوميت يا نژادهاي متفاوت، توزيع شدت بيماري به خصوص در کارآزمايي هاي باليني، تفاوت وضعيت اجتماعي اقتصادي و ...
ج) توجه به تفاوت شرايط جغرافيايي: اين مؤلفه بخصوص در پژوهش هاي مرتبط با بيماري هايي دخيل است که متأثر از شرايط يا متغيرهاي مختلف جغرافيايي است. به عنوان مثال وضعيت توزيع ويتامين D در کشورها و يا مناطق مختلف تحت تأثير تعداد روزهاي آفتابي آن جوامع مي باشد يا شيوع بيماري هاي انگلي يا مالاريا با رطوبت درجه حرارت و ارتفاع مناطق مختلف مرتبط است.
د) توجه به متغير زمان: در بسياري از بيماري ها يا پيامدهاي سلامتي، فراواني آنها از يک روند زماني برخوردار است يا به راحتي نمي توان ثبات زماني آن بيماري را اثبات نمود. به عبارت ديگر در اين شرايط نمي توان وضعيت چند سال پيش يک بيماري در يک جامعه را همانند وضعيت فعلي آن در نظر گرفت. اين موضوع به خصوص در مطالعات مقطعي بسيار حائز اهميت است. حتي در بيماري هاي مزمني مانند سرطان ها، ديابت و بيماري هاي قلبي عروقي تکرار يک مطالعه مقطعي توصيفي هر 5-3 سال يکبار نمي تواند به عنوان دوباره کاري پژوهش تلقي گردد. البته درجه تغييرات يا گذار (transition) عوامل مؤثر بر اين بيمار ها (همانند تغيير ساختارهاي سني، تغيير فراواني شيوع سيگار کشيدن، تغيير الگوي تغذيه و ...) در تعيين اين فاصله زماني مؤثر است.
هـ) توجه به روش و ابزار اندازه گيري يا جمع آوري داده ها: متغيرهاي مختف و اصلي يک پژوهش را مي توان با روش ها و شيوه هاي مختلفي مورد سنجش قرار داد. اين موضوع به خصوص در پژوهش هايي که از روش هاي سنجش پاراکلينيک استفاده مي نمايند. بسياري حائز اهميت است. امروزه تشخيص بسياري از بيماري ها را با روش هاي مختلفي انجام مي دهند (همانند اندازه گيري بسياري از مارکرها با استفاده از روش راديو ايمونواسي يا کروماتوگرافي و يا ...) حتي در مطالعات اجتماعي روانشناختي نيز ممکن است پرسشنامه هاي استاندارد متفاوتي وجود داشته باشد بنابراين تکرار در مطالعه که از ابزارهاي مختلف سنجش متغيرها استفاده مي نمايند، دوباره کاري محسوب نمي شود. البته در اين شرايط ممکن است يک ابزار يا روش در بين محققين و متخصصان آن حيطه از مقبوليت و درجه اعتبار بالاتري برخوردار باشد.
و) توجه به طرح هاي متفاوت مطالعات پژوهشي: در برخي شرايط به خصوص مطالعات تحليلي ممکن است سنجش رابطه بين يک متغير مستقل با يک پيامد يا متغير وابسته با طراحي هاي متفاوت امکان پذير باشد.
به عنوان مثال رابطه بين سطح سرمي ويتامين D با نوع زايمان (سزارين يا طبيعي) مي توان به صورت مطالعه مقطعي (اخذ نمونه در يک زايشگاه و سنجش وضعيت زايمان و ويتامين D به صورت همزمان)، مطالعه مورد شاهدي (تقسيم بندي نمونه ها به دو گروه با زايمان سزارين و با زايمان طبيعي و اندازه گيري سطح سرمي ويتامين D در اين دو گروه) و يا مطالعه کوهورت (تقسيم بندي زنان باردار به دو گروه با سطح سرمي ويتامين D بالا و پايين در دوران بارداري يا قبل از آن و سنجش پيامد نوع زايمان در زمان آينده) انجام داد. فلذا طراحي هاي متفاوت که مبتني بر سنجش يک نوع رابطه استوار است به عنوان دوباره کاري پژوهش تلقي نمي گردد. البته در اينجا نيز بايد به طراحي هاي قوي تر مطالعات توجه نمود. به عنوان مثال طراحي قوي تر کوهورت هاي آينده نگر نسبت، کوهورت هاي تاريخي و يا نسبت به مطالعات مورد شاهدي.
ز) توجه به تفاوت در شيوه تجزيه و تحليل داده ها: در برخي شرايط در مطالعات مشابه ممکن است شيوه تجزيه و تحليل آماري داده ها با يکديگر تفاوت داشته باشد. به عنوان مثال در يک مطالعه رابطه بين سطح سرمي روي مادران باردار با وقوع تولد نوزاد با ناهنجاري نقض لوله عصبي به وسيله تفاوت توزيع سطح سرمي روي (ميانگين و انحراف معيار) در دو گروه مادران با و بدون نوزاد ناهنجار با استفاده از آزمون مستقل يا مالودتيني تحليل گردد.
فلذا سنجش همين رابطه با استفاده از برآورد نسبت برتري (odds ratio) و محاسبه اينکه خطر تولد نوزاد با اين ناهنجاري در مادران با کمبود روي چند برابر مادران با سطح سرمي نرمال روي مي تواند دوباره کاري محسوب نگردد.
3- اجتناب از تکرار اشتباه هاي قبلي: اکثريت مطالعات با محدوديت ها يا اشکالاتي در روش اجراء، شيوه تجزيه و تحليل و يا روش جمع آوري داده ها و ... روبرو هستند. اين محدوديت ها يا اشکالات به صورت سيستماتيک در بخش بحث و نتيجه گيري گزارشات پژوهشي يا مقالات نگاشته مي شود. بررسي متون به محققين کمک مي کند اين اشکالات يا اشتباهات را مجدداً مرتکب نشوند و طراحي مطالعات با گذشت زمان قوي تر و کارآمدتر گردد.
4- بهره گيري متدلوژيک از مطالعات يا پژوهش هاي قبلي:» استفاده از بخش روش اجراي پژوهش هاي قبلي که مرور يا بررسي مي شوند، مي تواند حول يکي از محورهاي چهارگانه زير باشد:
الف ـ تعاريف متغيرها: به خصوص در مورد بيماري ها يا پيامدهايي که تعاريف مختلف دارند.
ب ـ روش و ابزار جمع آوري داده ها: به انتخاب بهترين روش و ابزار در شرايط مختلف کمک مي کند.
ج ـ حجم نمونه: يکي از پرکاربردترين موارد بررسي متون مي تواند استفاده از برآوردهاي گزارش شده در پژوهش هاي قبلي براي قرار دادن در فرمول هاي حجم نمونه و محاسبه حجم نمونه مطالعه جديد باشد.
د ـ روش ارائه نتايج: استفاده از مطالعات پژوهشي قبلي براي گزارش يا ارائه يافته هاي مطالعه يک محقق به يکسان بودن شيوه ارائه نتايج و قابليت مقايسه يافته هاي مطالعات مرتبط کمک بسياري مي کند.
5- جمع بندي شواهد موجود: يکي از اهداف هر پژوهش مقايسه نتايج اين پژوهش با ساير مطالعات مرتبط يا مشابه مي باشد. معمولاً در بخش بحث يک گزارش پژوهشي يا مقاله حاصل از يک پژوهش، اين مقايسه به همراه توجيه تشابه يا تفاوت بين نتايج اين مطالعات نوشته خواهد شد. فلذا با استفاده از مرور يا جستجو در منابع اطلاعاتي مي توان نتايج پژوهش هاي مرتبط را استخراج کرد و با جمع بندي آنها اين بخش از گزارش تحقيق يا مقاله را به شکل کامل و مناسبي تدوين نمود.
به عنوان نتيجه بايد يادآوري نمود که انجام جستجو در منابع اطلاعاتي فقط در تدوين بخش بررسي متون پروپوزال پژوهشي استفاده نمي شود، بلکه در تدوين يا نگارش بخش هاي بيان مسأله، متغيرها، روش اجراء و محاسبه حجم نمونه نيز کمک کننده مي باشد.
در انجام بررسي متون از موارد زير بايد اجتناب نمود:
1- بي اهميت شمردن موارد اختلاف و وجود نظرات متفاوت: در اين موارد علاوه بر ذکر وجود اختلاف نظرات و تفاوت ها بايد در پي يافتن علت آن نيز بود.
2- محدود کردن جستجو به منابعي که نظر يا پيش فرض محقق را تأمين مي نمايند.
3- قضاوت شتابزده بر اساس مطالعات ابتدائي و تعميم نتايج مطالعات با حجم نمونه اندک به جوامع مورد نظر محقق.